Ekonomist Mahfi Eğilmez’den enflasyon rehberi

Ekonomist Mahfi Eğilmez’in ferdî internet sitesinde yayımladığı yazıda son periyotta ortaya attığı enflasyon tabirlerine açıklık getirdi. Eğilmez’in yazısında öne çıkanlar şöyle;

ENFLASYON TANIMI

İngilizcede şişme, şişirme manasına gelen enflasyon, iktisatta, fiyatlar genel seviyesinin daima olarak artmasını tabir ediyor. Çeşitli mal ve hizmetlerin fiyatlarının, aile bütçelerinde yer alan kullanım tartılarına nazaran dâhil edildiği bir sepetin aylar prestijiyle bedelindeki değişimle ölçülür. Bu sepete endeks denir. Endeksin genel seviyesinin daima olarak artmasına enflasyon denir. Bir öbür tanıma nazaran paranın satın alma gücünün makul bir devirde düşmesine enflasyon denir

NEDENLERİNE NAZARAN ENFLASYON ÇEŞİTLERİ

Talep enflasyonu (demand pull inflation): Bir iktisatta para arzındaki (belirli bir anda iktisatta mevcut para stokunun düzeyi) artış oranının ekonomik büyümeyi aşması halidir. Bu durumda, iktisatta üretilen ve ithal edilen mal ve hizmetlere yönelik talep, iktisadın üretim ve ithalat hacminden (arzdan) süratli artar ve fiyatlar yükselir.

Maliyet enflasyonu ya da arz enflasyonu (cost push inflation): Üretim sürecinde kullanılan faktör (emek, sermaye, doğal kaynaklar, girişimcilik) ve girdilerin (hammadde, orta malı, mamul madde) maliyetlerindeki (ücret, faiz, rant, kâr) artışların fiyatlara yansımasıyla oluşan enflasyon çeşididir.

İthal edilmiş enflasyon (imported inflation): Üretim sürecinde kıymetli oranda ithal üretim faktörleri (özellikle dış borçlanma formunda sermaye) yahut girdi (petrol, doğal gaz, makine vb.) kullanan ekonomilerde, ithal faktör ve girdi fiyatlarında ortaya çıkan artışların evvel üretim maliyetlerini sonra da satış fiyatlarını etkilemesi sonucu ortaya çıkan enflasyon tipidir.

Enflasyon ataleti ya da yerleşik enflasyon (inflation inertia): İnsanların mevcut durumlarını sürdürebilmek için fiyatlarını, fiyatlarını ya da sundukları mal yahut hizmetten elde ettikleri bedelleri geçmişte oluşmuş enflasyon oranlarına nazaran arttırmaya yönelmeleriyle ortaya çıkar. İnsanları geçmişteki enflasyon yerine beklenen enflasyona nazaran hal almaya itmenin zorluğu nedeniyle buna enflasyon ataleti (hareketsizliği) deniyor.

Yapısal enflasyon (structural inflation): Tarımda olumsuz iklim tesirleri, ulaştırma sıkıntıları, döviz meseleleri üzere darboğazların yarattığı arz eksikleri kaynaklı enflasyon cinsine bu isim veriliyor. Bu, farklı bir kategori olarak değerlendirilebildiği üzere arz enflasyonunun altında da ele alınabiliyor.

ORANLARINA NAZARAN ENFLASYON ÇEŞİTLERİ

Sürünen enflasyon; ölçülü yahut yumuşak enflasyon da denilen bu enflasyon tipi yıllık yüzde 2 – 3’ün altındaki enflasyonu tanımlamak için kullanılan bir tabirdir. Sürünen enflasyon uzun mühlet devam ederse kronik enflasyon olarak anılmaya başlanır.

Yürüyen enflasyon; yıllık enflasyon oranının yüzde 3 ile yüzde 10 ortasında, tek haneli olarak devam etmesine yürüyen ya da tırıs giden enflasyon deniyor.

Dörtnala enflasyon; yıllık enflasyonun iki ya da üç haneli oranlara çıkması halini söz eder.

Hiperenflasyon; yıllık enflasyon oranının yüzde 500’ü (bazı iktisatçılara nazaran yüzde 1000’i aşması) halinde hiperenflasyon kelam konusu olur.

ENFLASYONUN TETİKLEDİĞİ ENFLASYON TÜRLERİ

Skimpflasyon: İngilizcede eksik manasına gelen skimp sözcüğüyle enflasyonun birleştirilmesinden doğan skimpflasyon; eserin içeriğinin değiştirilmesi, kalitesinin düşürülmesi sonucu ortaya çıkan daha düşük kıymetteki bir malın birebir fiyatla satılması olgusudur. Bu yolla fiyat değişmemiş ve enflasyona tesir etmemiş üzere görünür meğer gerçekte fiyat artmış olur.

Shrinkflasyon: İngilizcede küçülme, büzülme manasına gelen shrink sözcüğüyle enflasyonun birleştirilmesinden doğan shrinkflasyon; eserin fiyatı tıpkı kaldığı halde boyut, yük ya da hacminde ortaya çıkan düşüşü söz eden bir tabirdir. Bu biçimde fiyat değişmez ve enflasyona tesir etmez göründüğü halde gerçekte ortada bir enflasyonist değişim kelam mevzusudur.

Greedflasyon: İngilizcede açgözlü manasına gelen greed sözcüğüyle enflasyonun birleştirilmesinden doğmuş bir terim olan greedflasyon; yüksek enflasyonun yarattığı ortamdan yararlanarak mal ve hizmetlerin satış fiyatlarını enflasyonun da üzerinde artırma hareketini tanımlıyor.

Karaborsa enflasyonu: Satıcıların, kamu kısmı eliyle belirlenen fiyatları beğenmeyerek malları tezgâh altından daha yüksek fiyatlarla piyasaya sürmesi nedeniyle fiyatlarda ortaya çıkan ve devam eden artışlar bu kategoriye girer. Bu durumda piyasada ikili fiyat oluşur: (1) Kamu kesitinin belirlediği resmi fiyat, (2) Karaborsa fiyatı. Kamu istatistik kurumu fiyatları piyasadan derlediği için enflasyonu açıklanan fiyatlara nazaran düşük hesaplar lakin gerçekte enflasyon, karaborsa fiyatlarıyla yaşanır.

FARKLI ÖLÇÜMLERE NAZARAN FARKLI SONUÇLAR

Tüketici fiyatlarına nazaran enflasyon: Bir sepete dâhil edilmiş olan mal ve hizmetlerin tüketiciye sonuncu satış fiyatlarını ve tüketici bütçelerindeki yüklerini temel alarak oluşturulmuş bir endekse nazaran hesaplanan enflasyondur. Türkiye’de bu endeks TÜİK tarafından her ay açıklanan TÜFE endeksidir.

Üretici fiyatlarına nazaran enflasyon: Bir sepete dâhil edilmiş olan mal ve hizmetlerin üretim kademesindeki (KDV üzere satış vergileri hariç) fiyatlarının yer aldığı sepete nazaran oluşturulan endeks ile belirlenen enflasyondur. Türkiye’de bu endeks TÜİK tarafından her ay ÜFE ismi altında açıklanan endekstir.

Çekirdek enflasyon (core inflation): Çekirdek enflasyon (özel TÜFE göstergeleri) ismi altında makul mal ve hizmetleri kapsayacak formda TÜİK tarafından hesaplanıp açıklanan daraltılmış TÜFE endekslerine dayalı göstergelerdir.

Hissedilen enflasyon (inflation perception): Kamu istatistik kurumları ya da çeşitli kuruluşlar tarafından yapılan anketlere dayanılarak halkın hissettiğini söz ettiği enflasyon oranıdır.

ENFLASYONU YÜKSELTEN ESAS HATALAR

Savaş, doğal afetler, kıtlık, tarımda hava şartlarına bağlı üretim düşüşleri, ihracat yapılan ülkelerin ithalatı durdurması ya da ülkeye karşı ekonomik ambargo uygulanması üzere dış dünya kaynaklı aksilikler dışında enflasyonu yükselten nedenler ekseriyetle yanlış siyasetler izlenmesinden kaynaklanır.

YANLIŞ PARA SİYASETİ İZLENMESİ

Piyasadaki para arzı, mal ve hizmet arzından fazlaysa yani fazla para basılıp piyasaya sürülmüşse bu fazla para talep enflasyona yol açar. Merkez bankasının faiz siyaseti tasarruflara enflasyonun altında faiz verilmesine neden olmuşsa (negatif gerçek faiz) bu durum tüketimin artmasına, o da fiyatların artmasına ve hasebiyle enflasyonun yükselmesi sonucunu getirir.

YANLIŞ MALİYE SİYASETİ İZLENMESİ

Kamu harcamalarının artması, bütçe açıklarının yükselmesi piyasada harcamaların artmasına ve münasebetiyle talep enflasyona neden olur. Bir ülkede toplanan vergiler gelir vergisi, kurumlar vergisi üzere kar üzerinden alınan vergilerden çok KDV, ÖTV üzere mal ve hizmetlerin satışı üzerinden alınan dolaylı vergilere dayanıyorsa bu vergilerin artırılması malların maliyetini ve o yolla fiyatları yükselteceği için maliyet enflasyonuna yol açar.

ÇELİŞKİLİ İKTİSAT SİYASETİ İZLENMESİ

Enflasyonu önlemek için, faizler yükseltilir, zarurî karşılıklar artırılır bir öteki tabirle sıkı para siyaseti izlenirken kamu harcamaları artırılır, vergiler düşürülürse bir diğer tabirle gevşek maliye siyaseti izlenirse ortaya iktisat siyaseti çelişkisi çıkar ve bu çelişki enflasyonun yükselmesine yol açar.

TÜRKİYE’DEKİ DURUM

Türkiye’de bugün prestijiyle hem talep hem de maliyet enflasyonu vardır. Maliyet enflasyonun bir kısmı ithal malları fiyatlarının hem dışarıda artması hem de kurdaki artış nedeniyle yükselmesi sonucu ithal edilmiş enflasyon kapsamındadır.

Türkiye’deki enflasyon, iki haneli olduğu için (Aralık 2023 prestijiyle yüzde 64,8) dörtnala enflasyon çeşidinin tipik örneğidir.

Türkiye’de skimpflasyon, shrinkflasyon ve greedflasyon cinslerinin hepsi mevcuttur.

Hissedilen enflasyon, açıklanan enflasyonun iki katıdır.

Türkiye, 2023 yılı başında yaşadığı ağır sarsıntıdan olumsuz biçimde etkilenmenin dışında enflasyonu yükselten yanlışların tamamını yapmış durumdadır. Para siyasetinde kısmen yanlıştan dönmüş olmakla birlikte maliye siyasetinde kusur yapmaya ve iki siyaset ortasında çelişkiler yaratmaya devm etmektedir.

patronlardunyasi.com